Dobre i złe decyzje i efekt wyniku: #błędy_poznawcze_37

Jonathan Baron i John C. Hershey z Uniwersytetu Pensylwania opublikowali w 1988 roku wyniki pewnego eksperymentu. Jeśli go nie znasz, to właśnie jest szansa aby w nim pośrednio wziąć udział.

Scenariusz jest prosty. Badacze przedstawiają następujący scenariusz:

Pięćdziesięciopięcioletni pacjent ma chore serce. Z powodu silnych bólów w klatce piersiowej i niewydolności wysiłkowej musiał zrezygnować z pracy. Stan jest tak poważny, że chory musi także zrezygnować z aktywności sportowej a nawet zabaw z wnukami. Musi też ograniczać podróże. Lekarze mogą przeprowadzić procedurę wszczepienia bypasów. Ograniczy ona ból i zwiększy oczekiwaną długość życia do 65-70 lat. Jak przy każdej procedurze istnieje ryzyko. 8% pacjentów nie przeżywa samej operacji. Lekarze jednak rozważają ryzyka i przeprowadzają zabieg. Pacjent przeżywa. 

Podobny scenariusz przeczytali uczestnicy badania Barona i Hersheya w pierwszej grupie. W drugiej scenariusz był identyczny. Poza jednym znaczącym szczegółem. Pacjent nie przeżył. 

W obu grupach (1 i 2) badani mieli ocenić decyzję lekarza. Nie wiem, jak ty oceniasz, ale wiem, że:
a) znając dwa scenariusze nie może już brać udziału w zabawie (niestety)
b) jeśli znałeś/aś badanie wcześniej też nie możesz brać udziału w eksperymencie.
c) badani, którzy oceniali decyzję lekarza w scenariuszu 1 oceniali ją dobrze, a ci którzy oceniali TĘ SAMĄ PRZECIEŻ decyzję w scenariuszu 2 oceniali ją źle. Efekt wpływał na ocenę decyzji. 

Ponieważ było to naprawdę dobrze zaprojektowane badanie była jeszcze grupa 3 i 4, która czytała bardzo podobne scenariusze. Z tą różnicą, że mieli oceniać decyzję pacjenta a nie lekarza. I znów decyzję oceniano lepiej, gdy efekt był dobry. Gdy zły, uznawano, że pacjent podjął złą decyzję. A przecież była to ta sama decyzja, a efekt w dużej mierze zależał od mnóstwa zmiennych, na które nie mamy wpływu. 

Potem przeprowadzono jeszcze wariacje badania ze scenariuszami, w których nie chodziło o chorobę serca, a o chorobę wątroby. Tu też badani oceniali podobnie decyzje zarówno lekarza, jak i pacjenta. 

Efekt wyniku to kolejny błąd poznawczy.  Polega na nieracjonalnym ocenianiu przeszłych decyzji w momencie, gdy są już znane ich skutki.

Robisz to sam/a często. Ja też. Oceniamy jakość podjętych decyzji na podstawie ich rezultatów, zamiast na podstawie tych informacji i zmiennych, które znaliśmy w momencie podejmowania decyzji.

To błędna ocena. W sytuacji niepewności nie da się stwierdzić, czy podjęcie ryzyka przyniesie zysk czy stratę. Tak jak chociażby w przypadku scenariusza z pacjentem chorym na serce. Faktyczna ocena jakości zależy więc potem od przypadkowych zdarzeń. W ten sposób ludzie podatni na efekt wyniku przypisują podejmującym decyzję odpowiedzialność za zdarzenia, na które nie mieli wpływu. 

Przyszłość najlepiej przewiduje się, gdy już się zdarzyła. Decyzje łatwo oceniać, gdy już znamy ich skutki. W moim ukochanym serialu Years and Years jeden z bohaterów podejmuje decyzje, by pieniądze z dużej transakcji przelać na rożne konta dzień po dokonaniu transakcji. Tłumaczy, że zawsze robi to rano. Efekty tej decyzji będą straszne. Jednak głównie dlatego, że stało się dużo rzeczy, na które ten człowiek nie miał wpływu (nie chcę za dużo mówić, żeby nie zdradzać wątków świetnego serialu). Znów mamy do czynienia z sytuacją, gdy możemy ocenić jego decyzję na podstawie efektu. Przy czym efekt ten jest w dużej mierze powiązany z czynnikami innymi niż sama decyzja. 

Dziś, jutro i zapewne pojutrze podejmiesz wiele decyzji. Zastanów się jak będziesz je oceniać. I zastanów się też jak oceniasz decyzje innych. Czy bierzesz pod uwagę efekt, czy może tylko te informacje i zmienne, które znasz w momencie podejmowania decyzji.

Gino, Francesca; Moore, Don A.; Bazerman, Max H. (2009). „No Harm, No Foul: The Outcome Bias in Ethical Judgments” (PDF). SSRN 1099464. Harvard Business School Working Paper, No. 08-080.
Baron, Jonathan; Hershey, John C. (1988). „Outcome bias in decision evaluation” (PDF). Journal of Personality and Social Psychology. 54 (4): 569–579. 
Gauriot, Romain (2019). „Fooled by Performance Randomness: Overrewarding Luck”. Review of Economics and Statistics. 101 (4): 658–666.